Lekcja poskramiania stresu

dr Zenon Waldemar Dudek

Zdrowej odpowiedzi na stres i podstawowej odporności psychicznej uczymy się tak samo jak chodzenia, prowadzenia auta, języka obcego czy sztuki gotowania – mówi w wywiadzie dla Magazynu VIP – dr Zenon Waldemar Dudek

Czynniki wywołujące stres są wpisane w nasze życie, ale poczucie stresu może być świadome lub nieświadome.

– Nieświadomość roli, jaką odgrywa stres w naszym życiu, i praw, jakie nim rządzą, opóźnia moment rozpoznania negatywnych skutków, jakie wywołuje. Stres to nie tylko napięcie, pobudzenie fizyczne, lecz także informacja, która się z nim wiąże. Nie jest obojętne dla zdrowia i skutecznego działania uświadomienie znaczenia stresowych sytuacji. Radzenie sobie w trudnych chwilach wymaga umiejętności panowania nad reakcją stresową, kierowania jej przebiegiem.

Wszystkie ukryte, nieświadome, nerwowe przeżycia gromadzą się jako ogólna pula stresu. Poczucie stresu nie ma wtedy konkretnej przyczyny, a czynniki wywołujące wzrost napięcia są niespecyficzne. Możemy się wówczas spodziewać reakcji stresowej bez określonego powodu na zasadzie skojarzeń, domysłów, podejrzeń.

Wyobraźmy sobie, jak wiele osób spotkanych na ulicy, pracujących w firmach, zwłaszcza w korporacjach, gdzie codzienne warunki pracy stanowią podprogowy „złośliwy” stres, to ludzie nadmiernie naładowani negatywnym napięciem. Podobnie w wielu rodzinach stres, frustracja i konflikty przekraczają rozsądne granice.

Poczucie i uświadomienie sobie stresu pozwala na zatrzymanie jego błędnego koła. Odłożony na później stres zamienia się w przeżywane spontanicznie negatywne emocje, które staramy się stłumić. Z psychologii głębi wiemy, że ludzka psychika niczego nie zapomina, zapamiętuje fakty, ale odgradza je od emocjonalnego doświadczenia. Tak działa wyparcie. Niebezpieczna granica w przeżywaniu stresowych napięć i negatywnych emocji polega na tym, że przestajemy odróżniać, co jest obiektywnym, zewnętrznym powodem, a co naszą subiektywną reakcją na stresujące zdarzenie.

W kontakcie ze światem musimy jakoś sobie radzić, wiedząc, że w naszym odbiorze czynniki obiektywne i subiektywne mieszają się. Te same trudności obiektywne u osób z podobnym doświadczeniem życiowym i podobną wiedzą będą powodowały różne poczucie stresu.

– Zdrowej odpowiedzi na stres i podstawowej odporności psychicznej uczymy się tak samo jak chodzenia, prowadzenia auta, języka obcego czy sztuki gotowania. Opanowanie mechanizmów radzenia sobie ze stresem to ważna lekcja, jaką powinniśmy odbyć, aby prowadzić dobre i zdrowe życie, i mieć dobre relacje.

W technicznej cywilizacji sztuka radzenia sobie ze stresem szwankuje na dwu polach: w sferze ciała i życiu emocjonalnym. Emocje są powiązane z relacjami, zarówno rodzinnymi, jak i zawodowymi oraz społecznymi, a także jakością życia wewnętrznego. Niewłaściwe zarządzanie stresem zawsze przekłada się na ciało i zdrowie fizyczne, jak też stosunki z ludźmi oraz podejście do samego siebie.

Trening odporności na stres obejmuje wszystko, co robimy z ciałem, wyrażanie emocji i uczuć, kontakty międzyludzkie oraz życie wewnętrzne. We wszystkich tych obszarach nasza cywilizacja zostawia negatywne piętno. Nerwowy, nastawiony na sukces zewnętrzny styl życia sprawia, że na starcie w dorosłe życie występują skrajne postawy wobec stresu – albo jest to nadmierna stymulacja, próba „zakrzyczenia” jednego stresu innym lub większym pobudzeniem, albo są to wysiłki, zmierzające do wyłączenia się z wszelkich bodźców, szukanie sztucznego komfortu i spokoju poprzez izolację, „wyciszanie” za pomocą alkoholu, narkotyków, gier komputerowych, „zamulenia” muzyką.

W obu przypadkach nie rozwija się indywidualna świadomość stresu i odporność na różne jego formy.  Osoby naładowane stresem stają się nieznośne dla otoczenia, wybuchowe, nie wytrzymują zwykłych obciążeń w szkole, na studiach, w pracy, w końcu wpadają w fobie, wycofują się, zamykają w sobie, wpadają w depresję. Podobnie osoby, które izolowały się od świata i zagłuszały stres, w końcu wybuchają pod wpływem wyzwań codzienności, stają się problemem dla rodziny lub otoczenia.

Liderzy i menadżerowie powinni uczyć się dojrzałej odpowiedzi na stres. Jakie popełniają błędy?

– Wśród ludzi biznesu obserwujemy oba skrajne wzorce treningu stresowego. Nie brakuje wśród nich osób stale spiętych i nerwowych, które są chodzącą „bombą stresu”. Zarażają swym napięciem otoczenie, gdy pełnią funkcje kierownicze. W okresie wolnym od pracy – w życiu osobistym i rodzinnym – nie potrafią wyregulować się wewnętrznie, działają na wysokim poziomie pobudzenia, dawkując sobie intensywny trening fizyczny, hałaśliwe życie towarzyskie, nerwową atmosferę wśród najbliższych, wyczerpujące życie seksualne itp.

Są wśród liderów również osoby preferujące styl „zimnego” zarządzania stresem, pełnej kontroli emocji i ciała, sztywnego spokoju. Wszystko jest u nich poukładane i skatalogowane jak w muzeum. Nic ich nie wzrusza, a ludzkie emocje i zmiany w otoczeniu odbijają się od nich jak groch od ściany. Ten rodzaj samokontroli zamienia ludzi w manekiny. Stają się oni bezwzględnymi graczami w biznesie, potrafią doprowadzić do wyczerpania psychicznego niejednego pracownika czy współpracownika.

Kiedy popełnią fatalne błędy biznesowe, załamują się, popadają w samotność i kryzys psychiczny. Nie popełniają ich osoby, które uczą się różnych form doświadczania stresu, pracują nad inteligencją emocjonalną, potrafią komunikować swoje uczucia i myśli. Na bieżąco transformują energię psychiczną, tworząc osobisty wzorzec kierowania stresem.

Świadome poczucie stresu w różnych sferach pozwala na elastyczną odpowiedź na konflikty i problemy. Tak tworzy się kompleksowy wzorzec odporności na stres. Jest to fundament sztuki życia. W praktyce terapeutycznej i szkoleniach biznesowych zwracam uwagę na integralny trening w oparciu o integralną teorię stresu.  Zdolność indywidualnego radzenia sobie ze stresem i kryzysami jest umiejętnością podstawową.

Kiedy nie jesteśmy świadomi źródeł stresu, nie jesteśmy w stanie wypracować zdrowego wzorca zarządzania nim i wtedy potrzebna jest nam pomoc.

– Rozpoznawania źródeł psychicznych napięć oraz radzenia sobie z nimi w sytuacjach kryzysowych i podczas realizacji trudnych projektów uczymy się od dziecka. Dziś wystawieni na stres cywilizacyjny i zawodowy liderzy mogą korzystać z najróżniejszego typu treningów rozwoju osobistego, jogi, medytacji, mogą szukać wyciszenia w podróży do cichych miejsc. W programie linii życia trening radzenia sobie ze stresem obejmuje dwa etapy. Pierwszy jest skoncentrowany na zrozumieniu zasad działania stresu i uświadamia złożoność tego zagadnienia.

Efektem jest przyswojenie integralnego modelu stresu, który obejmuje czynniki fizyczne – ciało, psychiczne – emocje, wyobraźnię, myślenie, pamięć, społeczne – relacje, role grupowe, kulturowe – wzorce, wierzenia. Wszystkie czynniki wzajemnie się dodają lub odejmują. Drugi etap skupia się na praktyce i zmierza do wypracowania indywidualnego programu odpowiedzi na stres. Inaczej mówiąc, polega on na pracy nad stworzeniem czy skorygowaniem indywidualnego wzorca zarządzania stresem.

Na czym polega jego budowanie?

– Zbudowanie takiego wzorca polega na praktycznym wdrożeniu integralnej teorii stresu w swoje życie zawodowe, osobiste, towarzyskie. Jego podstawy opierają się, po pierwsze, na rozpoznaniu i opanowaniu źródeł stresu związanego z ciałem. Pomaga w tym analiza jakości naszego wypoczynku po pracy, snu, rodzaju aktywności fizycznej, życia seksualnego, diety i stylu spożywania posiłków, posiadania nałogów, dbania o zdrowie fizyczne itp. Wszystko to składa się na podstawy „inteligencji stresowej” związanej z ciałem. Ważnym punktem w tej sferze jest zdolność relaksacji w warunkach zmęczenia i stresu.

Po drugie, indywidualny wzorzec zarządzania stresem wymaga rozpoznania, opanowania lub rozładowania napięć związanych z funkcjonowaniem psychiki. Zależy od świadomości skutków aktywności emocjonalnej, pracy wyobraźni, używanych schematów myślenia, intuicji, sposobów przeżywania i komunikowania stresu w różnych sytuacjach i w relacji ze sobą.

To jest duże wyzwanie dla liderów i menadżerów, którzy są mocno zaangażowani w problemy zawodowe i muszą jakoś łączyć pracę w życiem rodzinnym i osobistym. Jaka jest dalsza praca nad wzorcem stresu?

– To etap pracy nad rozwiniętym wzorcem indywidualnego doświadczania stresu. Opiera się on na tworzeniu dwu wersji modelu, preferowanego zależnie od predyspozycji psychicznych. Jest to poziom eksperta stresu. Obejmuje umiejętność koncentracji na stresie związanym z ciałem i życiem psychicznym, a także trening sposobu funkcjonowania w relacjach społecznych. Taki trening powinny przejść osoby aktywne społecznie. W tym modelu szybciej odnajdują się osoby o cechach ekstrawertywnych, ludzie lubiący kontakty społeczne i towarzystwo.

W drugiej wersji modelu rozwiniętego na etapie eksperta obok ciała i sfery psychicznej większą wagę niż bieżące życie społeczne przykuwają wzorce kulturowe, filozofia życia, problemy uniwersalne. W tej dziedzinie również spotykamy wartości frustrujące bądź relaksujące, dezintegrujące bądź integrujące. Taki styl jest charakterystyczny dla osób, które prowadzą wewnętrzny, nieco wyizolowany styl życia, czyli dla introwertyków.

Jest jeszcze dalszy etap rozwijania indywidualnego wzorca stresu, o którym była mowa wcześniej.

To jest mistrzowski etap, na którym lider uczy się łączenia drogi introwertyka z drogą ekstrawertyka. Tworzy się wtedy umiejętność dojrzałego radzenia sobie w relacjach społecznych z drogą bardziej zdystansowaną do spraw bieżących. Dobry lider jest wzorcem dobrej drogi życia, w której poczucie stresu jest zasymilowane, a jego znaczenie jest świadome. Życie ze sobą, dla siebie i dla wartości uniwersalnych oraz życie z innymi i dla innych to dwie strony tego samego medalu.

Osiągamy równowagę w obliczu wszelkich form stresu, gdyż nasz obraz rzeczywistości jest spójny z osobistą drogą życia. Subiektywne poczucie integralnego wzorca stresu uzupełnia świadomość, jak nim zarządzać w świecie społecznym i w kulturze, częścią której jesteśmy. Zarządzanie stresem na najwyższym poziomie obejmuje wszystkie cztery wymiary doświadczeń stresowych: ciało, sferę psychiczną, relacje rodzinne, zawodowe i społeczne. Budowanie integralnego wzorca zarządzania stresem polega w praktyce na łączeniu modelu ukierunkowanego na harmonijne życie wewnętrzne, harmonijne relacje społeczne i harmonijną kulturę.